Het kan de droom of nachtmerrie zijn van de ondernemer. Na jarenlang bouwen aan de onderneming komt er een moment waarop deze kan worden overgedragen. Dit moment wordt door ondernemers vaak uitgesteld, soms omdat de focus volledig op de dagelijkse operatie ligt, omdat de onderneming meer is dan werk (een bestaan) of omdat een opvolger nog niet zo ver is of er niet is.
Het kan natuurlijk ook voorkomen dat de ondernemer wordt benaderd door andere partijen in de markt die belangstelling hebben voor de onderneming. Hierdoor kan het proces van nadenken over en doen van stappen naar een bedrijfsoverdracht aan urgentie winnen. Of omdat familieleden inmiddels in de onderneming werkzaam zijn en op een natuurlijke manier aan de deur kloppen. In veel gevallen is het onderlinge respect een belangrijke factor waarom een overdracht binnen de familie vooruitgeschoven wordt.
Wat zijn de risico's bij een overdracht binnen de familie; een paar vraagstukken:
De kwaliteiten van de opvolger(s)
Natuurlijk denkt een ondernemer aan de mogelijkheid dat kinderen in de onderneming gaan meewerken. Veel ondernemers nemen de kinderen al in een vroeg stadium mee om ze iets van het werk en de passie ervoor mee te geven. Daarbij is de verhouding tussen ouder en kind van groot belang. Door welke bril bekijkt de ondernemer zijn potentiële opvolger? En welk van de kinderen heeft de meeste toegevoegde waarde voor de onderneming? Heeft de opvolger wel echt de passie voor de onderneming of voelt het als een verplichting? Is de ondernemer/ouder in staat om daar objectief naar te kijken? Zoekt hij een evenbeeld van zichzelf of juist heel andere kwaliteiten om de onderneming naar een volgende fase te brengen? Ook is het belangrijk dat opvolgers zich kunnen ontwikkelen als zelfstandige en onafhankelijke personen, die kennis en ervaring zowel binnen als buiten de onderneming opdoen.
De betrokkenheid van de eigenaar bij de onderneming en het werk
Als ondernemer heb je zelf de onderneming opgebouwd. Soms vanuit het niets, soms als voortzetting van het familiebedrijf. Het is een levenswerk geworden en de ondernemer is de verantwoordelijke die de beslissingen neemt. Hij heeft zichzelf in bepaalde mate ontwikkeld en heeft een eigen visie op de onderneming, de markt en de toekomst. Dan is het overdragen van de onderneming aan (één van) de kinderen niet eenvoudig. Vooral omdat de rollen veranderen en de ondernemer naast de zakelijke rol ook de ouder-kind-verhouding heeft te managen. Hij wil de zoon of dochter helpen en behoeden voor fouten. Maar kan hij ook de ruimte bieden om fouten te laten maken, om ruimte te geven aan andere ideeën en visies over de onderneming en de toekomst. De kunst van het loslaten.
Het moment van de overdracht
Wanneer is het een goed moment om de onderneming over te geven aan een volgende generatie? Vaak wordt daar sluimerend over nagedacht en wordt het moment om serieus het gesprek binnen de familie aan te gaan en met externe adviseurs van gedachten te wisselen langdurig uitgesteld. Hierdoor kunnen ook kansen voor de onderneming blijven liggen om energiek met vernieuwende ideeën verder door te ontwikkelen. Terwijl het juist zo belangrijk is een overdracht goed voor te bereiden en te bespreken met alle betrokken partijen. Niet alleen met de toekomstige opvolger(s) maar juist ook met alle andere belanghebbenden, zoals andere familieleden, managementteam, extern specialisten. Het juiste moment is, waarop de overdracht het brede vertrouwen heeft en de technische aspecten op orde zijn (gebracht). De opvolging is gebaad bij een goede, gedragen uitgangspositie – niet in de laatste plaats om het risico op teleurstellingen en achteraf vervelende omstandigheden kleiner te maken.
De emotie van alle partijen
De ondernemer is altijd emotioneel gebonden aan de onderneming, juist ook omdat er met zoveel energie en gedrevenheid aan gewerkt wordt. Het overdragen van die onderneming gaat dan ook bijna altijd gepaard met emotie. Zowel trots over wat bereikt is en het voortzetten daarvan door een volgende generatie, als voorzichtigheid en bezorgdheid over de toekomst. Want de markt is hectischer en de lifecycle van producten en diensten zijn korter geworden. De emotie bij de overdracht van een familiebedrijf dient erkent en besproken worden. Als hiervoor geen aandacht is vanuit de brede groep betrokkenen, dan kan dat in een later stadium grote gevolgen hebben. Oók door de ondernemer zelf: is hij bereid het proces van overdracht open te bespreken en zijn opvolgers open te beoordelen? In het belang van het voortbestaan van de onderneming en van de familiebanden. Ook na de overdracht blijven emoties (lees: betrokkenheid) een rol spelen.
De rol voor andere familieleden
Hoe betrek je de andere familieleden bij een overdracht en vooral ook daarna. Welke rol heeft iedereen en wordt daar voldoende duidelijk over gesproken. Vergis u niet in de risico's van vertroebeling van het proces door niet relevante zaken, personen met een mening buiten de familie (of de aanhang!) en wat dat met de objectieve beeldvorming van familieleden kan doen. Een risico op vertroebeling van de familieverhoudingen ligt op de loer en kunnen voor langdurige schade zorgen. Daarom is het goed alle partijen tijdig bij het proces te betrekken. Goed inzicht in de manier waarop een overdracht tot stand komt en wat de gevolgen daarvan kunnen zijn voor de onderneming, voor de familie en andere betrokkenen is cruciaal. Een familiestatuut kan daar zeker een goede aanvulling in zijn.
De prijs
Voor welke prijs zou de onderneming naar een volgende generatie over kunnen gaan, hoe bepaal je die prijs en doe je er andere familieleden niet te kort mee. Vaak denken ondernemers dat de prijsvorming bij een overdracht aan een derde gemakkelijker is, omdat het emotionele aspect een kleinere rol heeft en er meer vanuit het zakelijke aspect wordt gesproken. In alle gevallen is sprake van een onderhandeling over prijs en voorwaarden. Bij overdracht in de familie is het minstens zo belangrijk dat betrokkenen kennisnemen van de mogelijkheden onder de begeleiding van ervaren adviseurs. Transparante communicatie en afwegingen zijn belangrijk omdat de opvolger een financieel soepele start prettig zal vinden, maar het familiebelang een even groot gewicht zou moeten hebben. Dan zijn er ook nog de speciale fiscale regelingen die bij een overdracht binnen de familie een rol spelen en die het zicht op de 'eerlijke' balans tussen de prijs en de familie kunnen beïnvloeden.
De onderneming centraal?
Voortzetting van de onderneming, maar is de organisatie wel klaar voor een overdracht? Zowel qua structuur als in samenstelling management en personeel? De vanzelfsprekendheid waarmee soms de voortzetting van de onderneming wordt aangenomen kan tot een grote deceptie leiden. Ook de onderneming moet worden klaargemaakt voor een goede overdracht en dat kost tijd. Vergeet niet het personeel en management hierin mee te nemen.
In de praktijk blijkt dat familiebedrijven trots zijn op de voortzetting van de familietraditie, dat gezamenlijk veel bereikt wordt en dat de stappen van voorgangers verder uitgebouwd worden. De meeste zorgen ontstaan als de onderneming minder succesvol is en als de marktomstandigheden drastisch veranderen. Maar ook wanneer de familieverhoudingen door de onderneming onder druk komen te staan. De belangrijkste reden om een overdracht binnen de familie zorgvuldig, goed gepland en begeleid én open besproken plaats te laten vinden.
